Niektóre pierwiastki chemiczne są niezbędnymi składnikami diety zwierząt. Do niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu zwierząt makropierwiastków zalicza się: wapń (Ca), fosfor (P), magnez (Mg), potas (K), sód (Na), chlor (Cl) i siarkę (S). Normowanie makroelementów dla bydła mięsnego generalnie nie różni się od sposobów i zaleceń stosowanych u innych grup zwierząt i zależy od konkretnych czynników. Jakich…?
Rola makroelementów w organizmie przynależna jest do dwóch głównych funkcji: budulcowej i czynnościowej (udział w metabolizmie). W zależności od pierwiastka, proporcja między obiema funkcjami ulega zmianie.
Wapń i fosfor
Oba te pierwiastki występują głównie w kościach i zębach (funkcja budulcowa): odpowiednio jest tam zdeponowane aż 99% Ca i ok. 80% P zawartych w organizmie. Mleko jest bogatym źródłem tych elementów. Z tych powodów, młode bydło rosnące oraz krowy ciężarne (rozwój płodu) i karmiące (mamki) mają wyższe wymagania w stosunku do wapnia i fosforu. Oba pierwiastki odgrywają ważną rolę w wielu reakcjach enzymatycznych (funkcja czynnościowa). Wapń jest konieczny w procesie krzepnięcia krwi, uczestniczy w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego i kurczliwości mięśni. Fosfor pełni bardzo ważną rolę w przemianach energii (buduje m.in. ATP – główny nośnik energetyczny w metabolizmie komórkowym).
Objawy niedoboru wapnia i fosforu są podobne: z początku są nimi apatia, utrata masy ciała i zmniejszenie produkcji mleka, a następnie – zaburzenia apetytu, obgryzanie części drewnianych wyposażenia obory czy wybiegów, a także pobieranie gleby. Obserwuje się także nasilenie złamań kości, kulawizny i sztywność stawów. Charakterystycznym schorzeniem u zwierząt młodych jest krzywica, a u dorosłych − osteomalacja (łamikost). Wywołuje je niewłaściwa mineralizacja kośćca. Uwaga! Te same problemy może wywoływać niedobór witaminy D, ponieważ jest ona zaangażowana w metabolizm wapnia i fosforu. Niedobór fosforu może powodować kłopoty z płodnością, a niewłaściwe zaopatrzenie w wapń w okresie okołoporodowym jest przyczyną ciężkiego schorzenia – porażenia poporodowego, czyli gorączki mlecznej (dość rzadko spotykanego u krów mięsnych, charakterystycznego raczej dla wysokowydajnych krów mlecznych).
Wapń i fosfor są pierwiastkami ściśle ze sobą powiązanymi. Ich prawidłowa proporcja w diecie bydła mięsnego wynosi od 1,25:1 do 2:1 Ca:P. Jednak gdy poziom fosforu jest odpowiedni, nawet podanie sześciokrotnie większej ilości Ca (stosunek 6:1) nie wywołuje zaburzeń u starszych opasów.
Bydło mięsne żywione dawkami z dużym udziałem pasz objętościowych jest częściej narażone na potencjalny niedobór fosforu niż wapnia, gdyż pasze te są bardziej deficytowe w P. Pamiętać należy, że bardzo bogate w wapń są rośliny bobowate (motylkowe), natomiast odwrotnie – słoma i ziarna zbóż charakteryzuje zbyt mały udział tego pierwiastka (fosforu natomiast jest wystarczająca ilość).
Magnez
Przemiany i funkcje magnezu są ściśle związane z wapniem i fosforem. Około 70% zasobów tego pierwiastka w ustroju przypada na kości. Ale magnez pełni tez ważne funkcje – jest aktywatorem wielu układów enzymatycznych i wpływa na system nerwowy.
Niedobór magnezu rzadko występuje u bydła opasowego, poza przypadkami schorzenia tężyczki pastwiskowej. Powodem niskiego poziomu tego składnika mineralnego w surowicy krwi u bydła mięsnego jest w tym przypadku trawa uboga w magnez, a bogata w potas (pierwiastek nazywany antagonistą Mg). Taka sytuacja występuje najczęściej na początku sezonu wegetacyjnego i dotyczy młodej, przenawożonej gnojowicą zielonki. W prewencji tężyczki pastwiskowej zaleca się zwiększenie koncentracji magnezu w diecie z normalnego poziomu tj. z ok. 0,04−0,1% do 0,25% w przeliczeniu na suchą masę.
Potas
Potas jest pierwiastkiem niezbędnym dla realizacji wielu funkcji organizmu. Zatem jego niedobór powoduje mało specyficzne objawy, takie jak brak apetytu, a następnie spadek masy ciała, zmniejszenie wydajności i usztywnienie stawów, szczególnie w kończynach przednich. Potrzeby na ten makroelement u bydła opasowego nie są do końca określone, ale koncentracja w dawkach pokarmowych dla rosnących opasów na poziomie 0,6−0,8% s.m. jest uznawana za prawidłową. Z reguły w dawkach opartych na paszach objętościowych, w tym kiszonkach, nie spotyka się przypadków niedoborów potasu, w szczególności, jeżeli wchodzi w ich skład lucerna lub melasa – pasze zawierające bardzo dużo tego pierwiastka. Natomiast ziarno zbóż ma często mniej niż 0,5% potasu i dlatego niedobór tego makroelementu może dotyczyć mocno skoncentrowanych diet, stosowanych w intensywnych systemach opasu. Nadmiar potasu spotykany przy skarmianiu przenawożonej gnojowicą zielonki lub dużych dawkach melasy może być przyczyną biegunek.
Sód i chlor (sól)
Potrzeby na sód i chlor są najczęściej wyrażane w postaci norm na sól (chlorek sodu, NaCl). Sód jest głównym pierwiastkiem płynów pozakomórkowych. Chlor występuje zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz komórek. Oba makroelementy regulują utrzymanie odpowiedniej objętości, pH i osmolarności płynów ustrojowych. Sód jest zaangażowany w funkcjonowanie mięśni i nerwów. Chlor jest natomiast niezbędny dla działania niektórych enzymów trawiennych (HCl żołądka) i transportu dwutlenku węgla.
Szczegółowe potrzeby na sód i chlor (podobnie jak w przypadku potasu) nie są do końca określone, ale przyjmuje się, że przy dostarczaniu soli do dawki pokarmowej, jej udział w wysokości 0,25% s.m. jest wystarczający. Jednak najczęstszą formą dostarczania obu pierwiastków jest swobodny dostęp bydła do lizawek i regulacja pobranej ilości przez samo zwierzę. Wyższa konsumpcja soli dotyczy dawek pokarmowych bogatych w pasze objętościowe, szczególnie wilgotne (zielonki, kiszonki), w tym zawierające młode rośliny. Bydło natomiast w mniejszej ilości korzysta z lizawek, gdy dostaje diety bogate w pasze treściwe, objętościowe suche i pozyskane ze starszych roślin. Przy niedoborze soli obserwuje się u bydła pobieranie ściółki (kału, moczu) w celu niejako odzyskania zawartych w nich sodu i chloru. Zatrucia solą mogą wystąpić u bydła opasowego przy jej przedawkowaniu (np. złe rozmieszanie NaCl z paszą) o ile nie ma ono wystarczającego dostępu do wody (nadmiar soli wyraźnie zwiększa pobranie wody i produkcję wypłukującego ją z organizmu moczu).
Siarka
Siarka występuje w białku, niektórych witaminach (tiaminie i biotynie) i innych związkach w organizmie. Normy amerykańskie dla bydła opasowego zalecają poziom ok 0,1% S w s.m. dawek pokarmowych. Przy korzystaniu ze źródeł azotu w postaci syntetycznych związków azotowych niebiałkowych (np. mocznika) trzeba pamiętać, że do dawki dla przeżuwaczy należy dodać ekstra nieorganiczną siarkę w odpowiedniej proporcji do azotu – 12:1 (N:S). Umożliwia to pełną syntezę białka bakteryjnego w żwaczu (tworzenie aminokwasów siarkowych). W modelowych badaniach u bydła opasowego nie stwierdzono toksycznego efektu nadmiaru siarki w dawce pokarmowej. Natomiast jej niedobory powodowały u tych zwierząt spadek apetytu, osłabienie kondycji, otępienie i utratę owłosienia.
Dr hab. inż Rafał Bodarski
Katera Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
